From: "Gert Jan Jansen"
To: <heimat123-nl heimat123.net>
Date: Tue, 31 May 2005 21:44:17 +0200
DIE ZWEITE HEIMAT, DEEL 8 HET HUWELIJK
DIE HOCHZEIT, SCHNÜSSCHEN, 1964
INLEIDING
De film Die Hochzeit van regisseur Edgar Reitz is deel 8 van de kroniek Die Zweite Heimat (DZH), die in september 1992 in München in premiere ging. De onderstaande bespreking van de film is in belangrijke mate gebaseerd op bijdragen Ivan Mansley, Susan Biedron, Michael, Maarten Landzaat, Raymond Scholz en Ralf Eigl die (in het Engels) werden uitgewisseld via de mailinglist heimat123@heimat123.net. Ze werden vertaald, bewerkt en aangevuld in het Nederlands door Gert Jan Jansen. Waar in deze beschrijving een scene wordt aangeduid met een nummer, wordt verwezen naar het boek “Die Zweite Heimat, drehbuch”. (Edgar reitz, Goldmann Verlag, 1993).
In deze episode wordt het huwelijk van hoofdpersoon Hermann Simon, muziekstudent in München met Waltraud Schneider (alias Schnüschen, die ook uit de Hunsrück komt) voorbereid, gesloten en gevierd. Van een vrolijke feeststemming is echter geen sprake. In de 7 eerdere delen van DZH is de wederzijdse fascinatie en ontwijking tussen Hermann en Clarissa Lichtblau, de gepassioneerde celliste, helder in beeld gekomen.
De film is een duidelijk keerpunt in de serie, niet alleen omdat de weg tussen Hermann en Clarissa definitief lijkt te worden geblokkeerd, maar ook omdat de vrije levensperiode, de jeugd van een groep studenten wordt afgesloten. De sfeer zal in de latere delen anders, meer afstandelijk worden.[1]
1. De aanloop
Als een soort stilte voor de storm kabbelt deze aflevering het eerste half uur een beetje voort. De thema’s die worden aangeroerd zijn nogal voor de hand liggend.
Zo is duidelijk dat er een contrast wordt geschetst tussen enerzijds de hechte familieband van Schnüschen (in de eerste scène is het vijf voor twaalf op oudejaarsavond 1963: in haar ouderlijk huis zijn maar liefst 26 volwassen familieleden en 17 kinderen bijeen) en anderzijds de isolatie van Hermann. (Scène 810: “Ich muss meinen eigenen Weg gehen. So was wie Hunsrück, Mutter, Elternhaus, das sind doch nur Zufälle.“) Hermann en Schnüschen hebben het ook over de verhoudingen binnen hun families en hoe zij daarin van elkaar verschillen. Schnüschen hecht erg aan haar familie en wil ze overal bij betrekken. Hermann heeft dat helemaal niet.
Terzijde: Is het dan wel consequent om hem te laten zeggen dat het in aanwezigheid Schnüschen net lijkt of hij de Hunsrück nooit heeft verlaten? Terwijl hij ontkent nog een band te hebben met zijn “Heimat”, geeft hij toe dat hij zich door haar Hunsrücker uitstraling op zijn gemak voelt. Nog merkwaardiger is het dat van die hele familie Schneider alleen haar vader op de (latere) huwelijksdag aanwezig is, terwijl de familie Simon maar liefst drie vertegenwoordigers heeft: Hermanns tante Pauline Kröber, oudtante Marie-Goot Schirmer en achternichtje Jacquelienchen. Eigenlijk had zelfs Maria, de moeder van Hermann, mee willen komen!
In de aanloop van de film wordt ook het thema van de eenzaamheid van Juan aangezet. Hij is zich bewust van die eenzaamheid en van het feit dat hij altijd een vreemdeling zal blijven. Waar is Juan naar op zoek? Als Juan en Schnüschen aan het begin van de film door de Englischer Garten lopen, merkt Juan op dat hij het type is dat door niemand gemist wordt. Hij is altijd onderweg. Is deze kameleon niet op zoek naar zichzelf?
We maken kennis met een op het oog ideaal koppel: Elisabeth en Rolf. Ze hebben leuke kinderen, maar ook volop aandacht voor elkaar en voor collega’s. Op een vrijdagavond gaan ze naar een gekostumeerd Sommerfest dat tot ver na middernacht duurt. We zien ze een moment in een roeiboot op de Klein-hesseloher See, terwijl een daverend vuurwerk losbarst. Ze hebben Schnüschen gevraagd om samen met haar vriend te komen oppassen. Die avond bouwen de twee hun eigen liefdesnest. Speels wordt een zwart condoom en zwart negligé in beeld gebracht. Hermann merkt dat hij in een liefdesroes raakt. Hij haalt zijn schouders op bij de herinnering aan zijn eed om nooit meer verliefd te worden. Na hun liefdesspel vallen ze als kinderen op de crèche in slaap. Zij voelen zich veilig, warm en gelukkig. Net als Eduard Simon in Heimat zegt Schnüschen: “Ik zou willen dat het altijd zo blijft”.
2. De omslag in de film
Met een paar briljante filmmomenten wordt die illusie doorbroken. Hermanns ware liefde geldt niet Schnüschen, maar Clarissa. Hij is bezig die te verraden. Dat wordt met cinematografische middelen in beeld gebracht, praktisch zonder woorden. Het is de sleutel om te begrijpen waar deze aflevering voor staat. Het is moeilijk uit te leggen, maar het gaat om verraad. Het gaat over de menselijke behoefte om harmonie te creëren, maar ook over de vernietiging van die harmonie door egoïsme, gevoelens van lust, van vervreemding , van eenzaamheid, ruzie zoeken en vele andere menselijke zwakheden. Het doorbreken van de harmonie en de komst van tweedracht staan centraal in deze episode. Hermann’s trouwdag eindigt met de zelfmoordpoging van Juan en met het besluit van mevrouw Cerphal om de studenten voor altijd uit haar villa te zetten. Zie de parallel met de verdrijving van Adam en Eva uit de Tuin van Eden. Het paradijs is in rook opgegaan.
3. Hoe wordt het verraad in beeld gebracht?
We zien een trein die voort snelt in de nacht. Het is de Oriënt-Expres. De camera blijft rusten op het bord, waaruit blijkt dat de trein onderweg is van Boekarest naar Paris Gare de l’Est. Alleen in een compartiment, de cello in haar armen, slaapt Clarissa. We keren terug bij de jonge geliefden en zien dat het gezicht van de slapende Schnüschen lis veranderd in dat van Clarissa. Ze komt overeind en loopt – terwijl ze het zwarte negligé haar naakte vormen onthult- naar de spiegel. Hermann wordt wakker en wil haar naam roepen, maar Clarissa doet hem zwijgen door haar vinger voor haar lippen te houden om vervolgens door de spiegel te verdwijnen en de droom te verlaten. Op dat moment, als Hermann weer gaat liggen en Schnüschen in zijn armen neemt, denkt hij aan Clarissa.
In de volgende scène (in Villa Cerphal, maar het is nog steeds in een droom) zien we hem een brief schrijven aan Clarissa. “Liebe Clarissa, ich habe gerade von dir geträumt.....“, waarna zij achter hem verschijnt en antwoordt: “Ich habe geträumt, dass ich dich besuche”. De betekenis is duidelijk. Ze maken deel uit van elkaars dromen. Clarissa is zijn echte liefde, maar hij is bezig om haar en zichzelf te verraden.
Het volgende moment zien we hen terug onderaan de monumentale trap van de Musikhochschule, terwijl het (binnen!) flink aan het sneeuwen is. Ze roept zijn naam zonder dat er geluid is. Het is alsof ze hem om hulp roept. Opeens staat hij achter haar en zegt “Ich hab gerade von dir geträumt. Jetzt freue ich mich, deine Stimme zu hören......“. We kunnen het niet verstaan, maar smeekt ze hem om niet te trouwen? Is ze bang dat de weg naar de man van wie ze houdt nu geblokkeerd wordt, dat ze een levensperspectief kwijt raakt?
Deze droomsequentie wordt gevolgd door een andere, die mogelijk nog briljanter is. Dit is de nachtmerrie van Clarissa. Ze vermengt Hermann’s concert met details van haar bezoek aan de abortusdokter. Ze laat de arts haar rug zien, die is veranderd in een cello. Hij gaat, begeleid door zijn hartverscheurende gehoest, de geluidsgaten op de rug dichtnaaien. Hij wringt en trekt aan het vlees en strooit er wondpoeder op. Reitz laat zien hoe Clarissa’s schuldgevoelens, omdat zij niet Hermann’s celloconcert niet heeft gespeeld, worden vermengd met de horrorachtige herinnering aan haar abortus, na een zwangerschap die het resultaat was van aandacht voor mannen waar ze niet van hield. Hoeveel verraad hebben we hier niet bij elkaar? Deze sequentie van grotesk afgrijzen doet denken aan scènes in de surrealistische film "Le Chien Andalou" van Luis Bunuel en Salvador Dali. Heel erg indringend!
4. De huwelijksaanzoek
Hermann's huwelijksaanzoek aan Schnüschen volgt na een scène die de complexiteit van de menselijke emotie en zijn tragische complicaties toont. Schnüschen is zeker niet dom en proeft dat het zaad van onverenigbaarheid van karakters voorhanden is. Ze toont zich bezorgd: (scène 831) “In dir ist ebbes , was ich nur ahn, aber net begreife. Du bist bei mir ganz anders als bei deinen Freunden.“ Ze merkt dat hij iets verbergt voor haar en ze is bang dat hij haar eigenlijk maar dom vindt. “Vielleicht bin ich auch zu dumm für disch”. Ze is dan wel geen intellectueel, maar ze voelt de zaken goed aan. Ze vraagt, met tranen in haar stem of hij iets wil spelen, alleen voor haar: ”Das han ich mir schon immer gewünscht” en op dat moment toont ze zich hopeloos verliefd. Hermann antwoordt niet, maar we weten dat ze de goede snaar heeft geraakt.
De smalle basis voor het huwelijk en de omstandigheden die ertoe hebben geleid, worden prachtig verfilmd, maar zijn wel pijnlijk om aan te zien. Hermann constateert zelf bijna verbaasd dat er gedachten zijn die – door ze slechts één keer uit te spreken- meteen realiteit worden. Menige kijker zal met Hermann te doen hebben, die een stap zet die hij niet echt doordacht heeft. Schnüschen is inderdaad snoezig, maar ze is ook berekenend. Ze weet “Ik heb de beste kaarten”. Of is ze gewoon de romantische ziel die het vroegere genie van het gymnasium van Simmern nog steeds adoreert?
In ieder geval weet ze het zo te ritselen dat ze per 1 juli 1964 betrekkelijk goedkoop een huis kunnen huren. Het argument is ook dat –verlost van het sociale leven in Villa Fuchsbau- eindelijk de tijd krijgt om gewoon te studeren. Om huurder te worden moeten ze echter wel getrouwd zijn!
5. Het grote huwelijksfeest: woensdag 22 juli 1964
Het grootste deel van deze aflevering gaat over de festiviteiten op de trouwdag van Hermann en Schnüschen, de sluiting van het huwelijk, de receptie, het banket en het feest. Reitz kan grote groepen acteurs meesterlijk neerzetten, zeker ook wanneer ze aan tafels zitten en drinken; daar zijn eerdere voorbeelden van. Er zijn zoveel details dat je de eerste keer vast wel iets over het hoofd ziet.
· We zien hoe Stefan een andere plaats kiest aan de tafel, zodat hij niet naast Helga hoeft te zitten. Heeft hij begrepen wat haar ware natuur is? Later verruilt Helga weer van plaats met Annikki, het Finse meisje dat met Juan is meegekomen. Waarschijnlijk wil ze op die manier Stefan extra kwellen. Door dit changement komt Annikki naast Rob te zitten, die onmiddellijk besluit haar het hof te maken. Juan is er later getuige van dat hij haar weg lokt om wederzijdse lusten te bevredigen. Zowel Rob als Annikki hebben daarmee Juan verraden. Het gaat te ver om te concluderen dat dit verraad de directe en enige oorzaak is van Juan’s zelfmoordpoging, maar het heeft er zeker aan bijgedragen. Juan blijft meimerend achter bij de mechanische vogels in hun kooi.
· Jean-Marie is de hele avond bezig een van de serveersters te versieren.
· Welke gevoelens van Helga drijven haar tot het uitlokken van seks met een van de bandleden, de trompettist Wladimir die uit het Rijnland komt: jalouzie, verdrongen seksualiteit? We kunnen niet horen wat ze tegen hem zegt, want de camera “vangt” ze ver in de tuin. Wladimir pakt haar bij de arm , sleurt haar bijna het huis in, drukt haar tegen de muur en ze hebben heftige seks in een soort opslagkamer.
· Al eerder op het feest heeft zich “liefdesverraad” voorgedaan. Renate Leineweber komt aan als “concubine” van haar baas, de advocaat Brettschneider. Maar die heeft nauwelijks kennis gemaakt met een andere gast, Frau Moretti (Hoezo kennis maken? Die woonde toch tegenover zijn Kanzlei aan de Häberlstrasse 20) of ze besluiten er samen in zijn twoseater vandoor te gaan. Renate gaat er echter minder onder gebukt dan Juan en Stefan, de andere verliezers. We zien haar later op het feest vol overgave proberen een erotisch getinte tango te zingen, terwijl Bernd, de kleine filmopnameleider, als reserve klaar staat voor een invalbeurt.
Dat gebeurt er allemaal op de gelukkigste dag van Hermann en de film is nog lang niet afgelopen. Het gaat gewoon door.
· Stefan heeft weet van Helga’s seksuele ontmoeting. Dronken provoceert hij Wladimir, die reageert door hem een duw te geven, waardoor hij tegen Reinhardt aanbotst en diens gehuurde smoking onder de rode wijn komt te zitten. De twee oude vrienden beginnen te vechten.
· Er is onmin alom. Elisabeth en Rolf, het stel waarvan we dachten dat het zo’n perfect koppel was, voegen elkaar ook al bittere woorden toe, voor ze kwaad naar huis gaan
· Rob verraadt vervolgens weer het Finse meisje door tegen Juan te zeggen “Het was van beide kanten niet serieus” Ze is diep beledigd en gaat er alleen vandoor.
· Clarissa verschijnt als laatste op het feest na terugkeer uit Parijs. Het bruidspaar is al vertrokken en ze ontmoet als eerste de twee mogelijke vaders van haar nooit geboren kind: Volker en Jean-Marie. Als ze alle legen glazen en schalen ziet, merkt ze op “Dus dat was de trouwdag van Hermann”. Er is een desolate sfeer ontstaan. Ze krijst dat er elke dag wel aan iets een einde komt, dat gaat steeds maar door. De arme Volker wil zijn liefde voor Clarissa uiten, maar ze maakt pijnlijk duidelijk dat het van haar kant nooit oprecht zal zijn. Bijna hysterisch gooit ze een bord kapot, nadat heeft toegegeven aan zijn smeekbede om vòòr haar volgende toernee twee dagen samen op pad te gaan (naar Lammer-Öfen).
· Alex voelt zich verraden door Juan’s zelfmoordpoging en schreeuwt tegen hem.
· Stefan en Reinhardt krijgen furieus ruzie over het geweer en beginnen weer te vechten.
· Mevrouw Cerphal voelt zich door iedereen in de steek gelaten en besluit hen er uit te zetten. Juan voegt ze toe: “Ik dacht jij jezelf onder controle had”.
In de verte doet het denken aan de wat onheilspellende kermisscene in het laatste deel van Heimat, voorafgaand aan de dood van Glasisch.
6. Verraad, ruzie en melancholie
Verraad en ruzie lopen als een rode draad door de film. Tijdens het latere deel van de avond is Hermann in verschillende shots kort in beeld geweest, die met een stuurs gezicht de ontwikkelingen lijkt af te wachten. Op een bepaald moment moet hij eraan herinnerd worden dat het zijn trouwdag is. In de voorlaatste shot komen allen nog een keer in beeld die over zijn gebleven van het feest en van Frau Cerphal te horen hebben gekregen dat hun ontmoetingen in de Fuchsbau (hun jeugd) voorbij zijn: Juan, verzorgd door Olga, Alex in zijn eentje op de trappen van de veranda, wellicht de dood van de rationaliteit signalerend, het filmtrio Stefan, Rob en Reinhardt, toch weer bij elkaar, Helga en Wladimir, Volker en Clarissa. Ze zwijgen. Dan gaat de camera nog een keer naar de lege eettafel en alles wat er is over gebleven: half lege flessen en glazen wijn, vlekken in het tafelkleed en een akelig glimmend geweer. Er is een sterke sfeer van eindigheid van melancholie. Verraad en ruzie hebben het in dit deel gewonnen van vreugde en geluk. Dat is nu eenmaal het gevolg van de menselijke natuur, zegt Reitz.
7. De sfeer van Heimat is even in DZH.
Dit achtste deel van DZH bevat een paar keer de sfeer, dieHeimat wereldwijd gewaardeerd maakte: het overzichtelijk dorpse dat meedeinst op mondiale ontwikkelingen. Denk aan de beginscènes in en rond de boerderij van de gelukkige familie Schneider in Schneppenbach; een geactualiseerde versie van “Weihnacht wie noch nie”, deel 3 van Heimat, waarin ook een radio de “boodschap” doorgaf. Gevoel van herkenning komt boven als Pauline, Marie-Goot en Jacquelienchen de Grossraum München binnen rijden. Wat jammer trouwens dat Marita Breuer geen zin meer had om nog een keer de rol van moeder Maria Simon te spelen.
Het drietal wordt onderweg en na aankomst in Villa Fuchsbau neergezet als provincialen, nieuwsgierig naar al die stadse mensen en gewoonten, maar met ruime belangstelling voor de vraag wat iets kost. Ze doen de goede dingen op het verkeerde moment. Hoe krijgen ze het voor elkaar om allebei een zelfde zijden blouse aan te trekken? Maar op de Münchener pre-jetset werken ze zeer ontwapenend. Later komt vader Schneider – een krat wijn op de schouder – het Hunsrücker gehalte nog verhogen. Ze verzamelen zich –samen met Clemens- in de keuken en zingen drinkliederen. Fijngevoelig is het niet;zelfs wordt er een toespeling gemaakt op Hermann’s eerste liefde, die zo wreed door de familie werd beeindigd: Klärchen. Het steekt nogal af tegen het beschaafde “Marinella” dat Jean-Marie ten gehore brengt.
8. De cellocarriere van Clarissa
Wat is de betekenis van de scène waarin Clarissa ergens in Parijs een soort auditie doet met haar cello? Ze wordt begeleid door een pianiste die de vrouw / geliefde is van de muziekdocent die Clarissa kennelijk moet beoordelen. Hij doet dat op een arrogante manier, terwijl zijn commentaar bovendien weinig enthousiasme uitstraalt: Fine it was o.k.” Hij herinnert haar eraan dat Cesar Franck een Franse componist was en geen Duitser. Speelde ze te hard, te rauw? Waarom spraken ze eigenlijk Engels? Wilde hij geen Duits praten en sprak Clarissa onvoldoende Frans? Hij biedt haar een kaartje aan voor "The Golden Gate". Wat was dat precies? Wordt hier gesuggereerd dat ze in San Francisco gat optreden? Een gastoptreden met het Golden Gate Quartet zal het niet geweest zijn, want dat speelt een ander genre muziek. Merkwaardigerwijs vraagt Jean-Marie na haar aankomst in de Fuchsbau “Kalifornien o.k.? Wist hij dat de prijs op het slagen van de auditie een tournee naar Californië was? Had hij de ontmoeting wellicht geregeld via welgestelde Franse vader en zijn pianospelende stiefmoeder?
9. De kooi
Welke rol speelt de kooi met de mechanische vogels? Aan de ander kant zien we Juan en aan het eind van die scène lijkt het alsof hij gevangen zit in die kooi, per ongelijk of bewust . Juan zie je met een melancholieke blik naar de opgesloten metalen vogels kijken, vlak voor dat hij naar buiten gaat en probeert zich met het geweer van het leven te beroven. Als hij in beeld komt zit hij buiten op de trap met de geopende kooi. Zag hij zichzelf als de gekooide vogel die zijn vleugels niet kan uitslaan en daarom zelfmoord als de enige uitweg ziet? De kooi heeft in elk geval meer met Juan dan met Hermann te maken. Of wil hij hiermee juist de situatie beschrijven waarin Hermann is terecht gekomen: getrouwd, maar gevangen in een kooi waar hij helemaal niet in wilde?
Overigens zijn we die kooi al eerder tegen gekomen, nl. helemaal aan het begin van episode 4 (scene 401) Ansgar’s Tod. Eerst zie je de kooi zonder enige achtergond, daarna gaat de camera omhoog en komt een rococobrug over het Canal Grande van Schloss Nymphenburg in beeld in beeld. Evelyne geniet –in afwachting van Ansgar- van de prachtige tuinen, de daar lopende mensen en vogels. Toen lag de betekenis ook niet meteen voor de hand. De liefde van Evelyne voor Ansgar was onvoorwaardelijk.
10. Scènes voor cinefielen
10.1.Luis Bunuel.
Wat zit er toch in het kleine doosje dat Rob bij zich heeft, zullen veel kijkers zich afvragen. Het heeft te maken met een onsmakelijke grap , want Annikki, het Finse meisje krijst wanneer ze de inhoud ziet en de serveerster moet er bijna van overgeven. Het gaat hier om een Reitziaanse verwijzing naar de film “Belle de Jour”van Luis Bunuel. Daarin is het een Chinees die Sévérine op haar kamer in het bordeel zo’n afgrijselijke schreeuw ontlokt, wanner ze in zijn kastje kijkt. Wat daar in zit ervaart de kijker de hele film niet. In het boek Drehort Heimat wordt dit als volgt toegelicht: Seksuele perversie die open voor de camera wordt gebracht, kan nooit zo opwindend zijn als iets dat verborgen blijft onder de deksel van een kistje. Laat je verbeelding er maar flink op los. Het zegt overigens wel iets over het karakter van Rob. Ook de scene waarin Clarissa haar truitje omhoog deed en haar rug veranderd was te zijn in de voorkant van een cello, doet denken aan een film van Bunuel.
10.2. Joris Ivens
Dan is er nog dat shot van ongeveer 10 seconden, gemaakt op een kerkhof in Parijs. Clarissa staat gebogen over het graf van de Nederlandse filmer Joris Ivens. De grafsteen toont het geboorte- en het sterfjaar: “1898-19__ “ De schaduw van een bloem maakt de twee laatste cijfers onleesbaar. In werkelijkheid staat daar 1989, maar dat zou wat vreemd zijn voor een film die speelt in 1964. Het is een magische tijdssprong, waarmee Reitz zijn bewondering wilde uitdrukken voor de cineast die Reitz “een engel”noemde. In het boek "Drehort Heimat" pp. 215-216 is een hoofdstuk getiteld "Eine Rose für Joris Ivens". Hier wordt uit de doeken gedaan waarom Reitz deze filmer zo diep bewondert. Hij vertelt daar “Twee maanden later (na de dood van Ivens in juni 1989) was het filmteam in Parijs en bezochten we zijn graf. Spontaan kwam het idee bij me op om onze vrouwelijke hoofdpersoon een roos te laten leggen op dat graf. We maakten een opname en –op het moment dat de camera omhoog zwenkte van de hand met de roos naar het gezicht van Clarissa- kwam er een windvlaag die haar haar in beweging bracht. Dat roerde ons zo, dat wij besloten het op te nemen in de film”. Sommige kijkers waarderen dit hoog, anderen maar matig Dit eerbetoon aan Ivens staat buiten de lijn van het verhaal. Hoe moet je dat afzetten tegen het feit dat Reitz er zo trots op is dat hij een verhalen verteller is, vragen sommigen zich af. Had Reitz toen nog zoveel krediet bij de ARD, dat terugknippen van een aflevering uur niet aan de orde was?
10.3. Dit waren MacGuffins
Een cinefiele kijker heeft zowel de scène met het doosje, als het beeld van Joris Ivens graf aangeduid als een MacGuffin (soms gespeld als McGuffin of Magoffin): een bewust geplande plot , die op zich geen directe betekenis heeft voor het verhaal, behalve om de hoofdpersoon (of de regisseur) te karakteriseren. Het meest wordt deze vormfiguur in thrillers toegepast. De naam is geïntroduceerd door Alfred Hitchcock die er veel gebruik van maakte.
11. Slotvragen naar enkele details
1. Waarom gaf Reitz geen enkel stukje dialoog aan Evelyne? Wat is de betekenis van haar (eveneens zwijgende) Afrikaanse vriend in traditionele kleding; dezelfde man in de vorige aflevering in de kerk. ?
2. Waarom draagt Helga op het huwelijksfeest een halsketting met een medaillon in de vorm van een Davidsster? Ze is toch geen Jodin. Niets wees daarop toen Hermann bij haar op bezoek was in Dülmen. Er wordt wel iets gezegd over een kibboets, waar ze gewerkt zou hebben. Of moeten we er niet te veel achter zoeken, is het alleen maar aanstellerij om de aandacht te trekken?